The following article by Dr. Charles Wukasch first appeared in Rozhlad, 50 (2000) čo 6, pp. 218-219.
Hdyž wupućowachu Serbja w lěće 1854 pod nawodom fararja Jana Kiliana z Łužicy do Texasa, přinjesechu tež swoju serbsku folkloru do noweho swěta sobu, a cyle přirodnje so w skupinach imigrantow w Texasu pod wliwom kultury noweje domizny tež nowa serbska folklora wuwiwaše.
Kaž to powšitkownje bywa, hraje tradicionalna folklora dźensa mjeńšu rólu. Tak pisach 1988 w nastawku wo serbskej folklorje w Texasu: ,,In an increasingly modernized culture with television taking the place of storytelling sessions organized by parents and grandparents, traditional folklore is bound to vanish.”[1] Z druhimi słowami, tradicionalna folklora steji dźensa w konkurencnym boju z modernej kulturu.
Kózdy ludowědnik znaje prašenje: Što je folklora? Doskónćna definicija słowa folklora pak njeje zaměr mojeho přinoška. Wěsće směm wočakować, zo čitar znajmjeńša powšitkownu a praktisku definiciju znaje. W konteksće přinoška woznamjenja zapřijeće folklora wěru, ludowe legendy atd. wo nadpřirodnych zjawach, w serbskim konteksće wěra do wódneho muža, připołdnicy, zmija atd.
Wězo folklora njewoznamjenja, zo so woprawdźe do tutych zjawow wěri, ale zo su prosće ludowa tradicija. Móže so tež zwuraznić jako ,,Mi je so powědało, zo …” abo ,,To so mi njeje stało, ale sym słyšał, zo …”
Folklora móže často praktiski zaměr měć. K tomu je wěra do wódneho muža dobry přikład. W texaskej serbskej folklorje baje wo nim njeznaju, ale starši swoje dźěći před wódnym mužom warnowachu, wón hraješe didaktisku rólu: Dźěći njesmědźachu bjez dowolnosće abo přewoda staršich so w rěkach, hatach atd. kupać. Haćrunjež žanoho wódneho muža njeběše, eksistowaše woprawdźity strach zatepjenja. Dźěći sej snano předstajić njemóžachu, što rěka so zatepić, ale móžachu sej wěsće předstajić, zo bydleše we wodźe potwora.
Druhi přikład wo didaktiskej róli folklory njech je slědowaca ludowa baja wo fararju Kilianu:
Mała holčka sej před rowom na kěrchowje při Pawlowej cyrkwi pola Serbina hrajka. Holčka tyknje ruku přez mały płót a praji: ,,Popadń mje, popadń mje!” Naraz wusunje so z rowa ruka a holčku dźerži. Wona zakřiknje a wótře płaka, farar Kilian to słyši a chwatnje přiběži. Potom so k Bohu modli, doniž so ruka njezhubi. Cyłe žiwjenje pak ma holčka čerwjeny wotćišć ruki na swojej ruce, hdźež běše ju ćěło přimnylo. Tež tu hraje folklora powučacu rólu: Dźěći, budźće dušne a ćiche na kěrchowje, tam njeje žane hrajkanišćo!
Z přiwěrkojtych motiwow serbskeje folklory běše najskerje zmij najlěpje zachowany. Hač Serbja w Texasu woprawdźe do njeho wěrjachu, da so ćežko rjec. Jónu słyšach stareho Serba w Giddingsu, Texas, rjec: ,,Frau Lehmann hatte einen Drachen.”
W ludowej baji namaka hólc na pastwje ptaće młodźatko. Zwěrjatku je jara zyma, wone dyrkota. Hólc wozmje ptačatko sobu domoj, sadźi je za kachle, zo by so zhrěło, a dawa jemu trochu picy. Na druhe ranje leži tam wulka hromada picy. Nan hólca wuswari: ,,To njeje młodźatko, ale zmij! Wotnjes jeho wróćo na pastwu!”
Hač woprawdźe do zmijow wěrjachu abo njewěrjachu, tuta baja hraje na kóždy pad powučacu rólu: Njewužiwajće okultiske mocy!
Motiw ,,Sedma kniha Mójzesa” je na baje wo zmijach podobny, tež wón hraje didaktisku rólu: Je zakazane, so čertowskich mocow posłužować. W jednej baji namakaja někotři wučomnicy, hdyž je jich mišter z domu, spodźiwnu knihu.
Woni započnu knihu čitać, a wróny do jstwy přilětaja. Mišter so nawróći a widźi, što je so stało. Tež wón počina w knize čitać, ale wotzady, wot poslednjeje strony. Wróny z domu wuleća.
Na tutej baji spóznajemy druhi didaktiski wutk: Dźěłaćerjo (w tym padźe wučomnicy) maja pilnje dźěłać a nic lěnikować. Bychu-li wučomnicy w dźěle pokročowali, so wěc z wrónami stała njeby.
Z tutych přikładow wuchadźa, zo hraješe folklora w serbskej koloniji w Texasu praktisku rólu. Folklora njeje jenož radosć, wona tež wašnja kultury a awtoritu staršich podpěruje.
Na kóncu přikład ludoweho humora. Carl Miertschin, ludowy powědar a jedna z poslednich serbsce rěčacych wosobow w Texasu, mi raz powědaše: ,,Hdyž so modlu, sčinju to radšo serbsce. Hdyž so němsce abo jendźelsce modlu, čuju so wot čerta spytowany so njemodlić. Serbsce pak čert njemóže!” (přeł. L. Ko.)
Literatura:
Nielsen, George R.: In Search of a Home: Nineteenth-Century Wendish Immigration. College Station: Texas A&M UP, 1989.
Wukasch, Charles: ,,Dragons and Other Supernatural Tales of the Texas Wends.” Tennessee Folklore Society Bulletin 52 (1987): 1-5.
– : ” The Folklore of the Texas Wends.” Concordia Connections 5.3 (1988): 8
[1] W dale a bóle modernizowanej kulturje zabjerje telewizija městno něhdy wot staršich a dźěda a wowki organizowaneho powědanja stawiznow, tradicionalna folklora so počasu pozhubjuje. (Hr. přel. L. Ko.)